Een vrijer van speculaas en een hart van marsepein
Een van de functies van Sinterklaas was die van huwelijksmakelaar. Naast kindervriend was hij in het verleden ook 'hylikmaker'. Daarbij speelde de speculaaspop een belangrijke rol. Je gaf een 'vrijer' aan degene waar je een oogje op had. Als je dus rond 6 december een koek kreeg in de vorm van een pop gold dat als stille liefdesverklaring. Harten van marsepein waren er ook. Als je ze allebei kreeg was de boodschap niet mis te verstaan...
Offerkoeken
Uit verschillende bronnen komt naar voren dat de koekplank een heidense of voorchristelijke oorsprong kent. Offers van broodfiguren werden geschonken aan de Noord-Europese god Freyr. Hij werd gelinkt aan de zon en de vruchtbare aarde. Daarnaast wordt hij verbonden met huwelijk en geboorte.
Voor die offers van broodfiguren moeten we dus een eind in de tijd terug gaan. De tijd waarin mensen voor hun gevoel afhankelijk waren van de gunst van de goden. Het weer, de vruchtbaarheid, rampen en voorspoed kwamen 'van boven'. Zeker in de donkerste tijd van het jaar zullen de mensen de goden gunstig hebben willen stemmen. Met name de oogst zal voor hen een belangrijke factor geweest zijn. De stap van graan naar brood naar koek is niet al te groot. Bij Nehellenia zien we dat er ook fruit geofferd werd (zie link bij gerelateerde blogs).
Als Noordse vruchtbaarheidsgod heeft Freyr zijn taak in latere tijden overgedragen aan Sint Nicolaas. Bij het overgaan naar de tijd van christelijke heiligen heeft de offerkoek zijn plaats behouden. Zo ontstond de gewoonte om met Sinterklaas een speculaaspop aan je stille liefde te geven. De naam vrijer zou aan de god Freyr ontleend zijn. Sint Nicolaas was niet alleen een kindervriend, maar ook een huwelijksmakelaar. Vruchtbaarheid blijft een belangrijk thema.
Sinterklaasmarkten
De Sint-Nicolaasfeesten ontstonden in de late middeleeuwen. Na het kerkbezoek kon je er terecht voor je sinterklaasaankopen. Dat ging er soms roerig aan toe.
De koeken werden verkocht op jaarmarkten en kermissen waar de jeugd samen kwam. Ze werden vrijers genoemd en konden de vorm hebben van een man, een vrouw, of een paar. Je gaf zo'n vrijer of vrijster aan je beoogde liefje. Soms gingen deze 'huwelijksaanzoeken' gepaard met een hart van marsepein en een mooie tekst. Dan was de boodschap helder. De vraag was of je de vrijer aannam of teruggaf aan de gever. Of misschien verliet je de Sinterklaasmarkt wel met een gebroken hart...
Speculaasplanken groot en klein, oud en nieuw
De hele santenkraam werd verboden
Na de Reformatie werd het verboden om heiligen uit te beelden. Ook de Sinterklaasmarkten werden in de ban gedaan. Delft was een van de steden waarin het verboden werd om deze feestdag te vieren. Op andere plaatsen werd het verboden om je schoen te zetten en je mocht ook geen sinterklaas snoepgoed op straat aanbieden. In Hoorn werden santen en santinnen in 1626 samen met crucifixen als ongewenst beschouwd. De sant kan ik wel thuisbrengen, maar de santin stelt me voor een raadsel als het gaat om 5 december.
In Amsterdam leidde het verbod tot een volksoproer. En het volk won. Pas aan het einde van de negentiende eeuw verdween de Sinterklaasmarkt uit het straatbeeld.
St. Niclaes avont verboden opte marct met waren voor te staen.
Marge Keurboek gemeente Delft (Open Domein)
Over de Santenkraam gesproken
Zou het kunnen zijn dat de vrijers en vrijsters in de plaats gekomen zijn van de santen en santinnen? In dat geval is de hoog-opgaande hoofdtooi begrijpelijk, is de gedachte van de schrijver van het boek Koekplanken. Is de veerachtige tooi op de speculaaspoppen-van-toen een afleiding van de stralenkrans op het schilderij van Jan Steen (zie onder) vraagt hij zich af? Of is het simpel terug te leiden naar de mode van die tijd?
Voor- en achterzijde van een tweezijdig besneden koekplank
op de ene kant een man en op de andere een vrouw, beide in 18e -eeuwse dracht
Fries Museum, bruikleen Ottema-Kingma Stichting NO 14082
Het popje van Jan Steen en Sint Nicolaas als ruiter
Het verbod om heiligen af te beelden werd door Jan Steen omzeild. Het popje op het schilderij met de titel Sint Nicolaas avond heeft een stralenkrans rond het hoofdje. Op de koekplanken verschijnt de heilige Nicolaas 'vermomd' als ruiter. De bisschopsmantel ontbreekt en hij draagt geen baard. Wel met manden vol gaven en herkenbaar aan de drie jongelingen in de ton die volgens de legende door hem weer tot leven gewekt werden (1). Later komt de bisschopsmantel weer terug. Overigens zijn de koekplanken met Sint Nicolaas zeldzaam.
Je zal het geloven of niet, zelfs het bakken en verhandelen van 'ruyters' werd in Utrecht verboden tussen 1 en 8 december (2). Het verbod gold ook voor koeken met vruchtbaarheidssymboliek.
Het popje van Jan Steen: Het Sint-Nicolaasfeest (Open Domein)
Een eeuwenlange traditie
Langzamerhand is het feest van karakter veranderd. We geven elkaar geen speculaaspop meer als symbool van onze verliefdheid. Vruchtbaarheid speelt geen rol meer in onze huidige tijd. Sinterklaas is gebleven als kindervriend. We vieren het feest met cadeautjes, surprises en gedichten en kinderschoenen worden gevuld met lekkers. Daar moet je wel voor zingen dan...
Ze zijn er nog steeds: de poppen van koek in de vorm van een man of een vrouw. Ze worden gebakken van taai-taai en speculaas. De functie van vrijer hebben ze achter zich gelaten.
Hebben de vrijers en vrijsters op hun beurt plaatsgemaakt voor de gebakken Abrahams en Sara's? Ik kan de oorsprong ervan niet achterhalen. In ieder geval kun je dan spreken van oude vrijsters 😉.
Op de pagina 'Levensritme en seizoenen vind je meer over Sinterklaas (link)
Adressen
Fries museum: Wilhelminaplein 92, 8911 BS Leeuwarden
Noten
Het Fries Museum in Leeuwarden heeft een bijzondere collectie met 168 speculaasplanken. Ze zijn er in alle soorten en maten. Op het moment dat we het museum bezoeken liggen ze in het depot. Dat is even jammer. Ze zijn wel allemaal gefotografeerd en terug te vinden op de website.
(1) Sint Nicolaas is de beschermheilige van Amsterdam. Op de Dam is al vanaf begin 1600 een gevelsteen met Sinterklaas en een tobbe met de kinderen te vinden.
(2) Vroedschapsbesluit Utrecht 1655
Dit wordt genoemd in het boek Koekplanken. De bron is het Buurtspraakboek Utrecht 16 november 1655. De link op internet is geraadpleegd op 3 december. Dit mediabestand is genomineerd voor verwijdering sinds 13 oktober 2021 (link). Ik weet niet hoe lang die nog te raadplegen blijft.
Bronnen
Delcart, André, Winterfeestengebak, mythen, folklore, tradities, 2007, p. 76-77
Ellis Davidson, H.R, Gods & Myths of Northern Europe, 1972, p. 102
Eeden, Ed van, Wie de koek krijgt, wie de gard, 1991, p.47, 48
Meer, Annine van der, Vrouw Holle en de verborgen wijsheid van sprookjes, 2017
Schilstra, J.J, Koekplanken, 1961
Websites
By