Glenisson en Van Genechten (uitgever), 1860-1880

Museum Catharijneconvent, Utrecht, RMCC g295 (bron)

In het boek 'Folklore in het dagelijks leven' staat een oude plaat waarop kinderen afgebeeld zijn die het Driekoningenfeest vieren. Op de afbeeldingen hierboven en -onder zie je drie brandende kaarsjes. Dat moeten de drie koningen voorstellen. Kinderen deden een spelletje waarbij ze over die kaarsjes moesten springen. Dat vereiste nogal wat handigheid, want je moest jezelf niet branden. En ze mochten ook niet uitgaan of omvallen terwijl je er over heen sprong. Er zijn heel veel liedjes die bij het feest van Driekoningen horen. Eén ervan is dit:

Kaarsies, kaarsies, drie aaneen,
Springen wij er overheen,
Al wie daar niet over kan,
Die en weet er nou niemendal van. 

De koningskaarsjes waren oorspronkelijk kaarsjes met drie armen, waarvan de middelste zwart geverfd was. Later werden die door de kerk uitgebannen, maar ik heb er nog een afbeelding van gevonden. Kijk maar naar het schilderij van Jan Steen een stukje verder in dit blog. 

Het Koningsbrood

De koning werd niet zomaar gekozen. Als in je plakje cake of je stukje taart een boon verstopt zat was je de uitverkorene van die dag. De andere dag was je weer koning af. Maar die dag mocht je een beetje de baas over alles zijn. Soms kon je koning worden door te loten of door het gooien van dobbelstenen. Maar die boon in de Driekoningenkoek moet volgens mij de spannendste manier geweest zijn 😉.

Houtsnede van Jan Robijn, gedateerd tussen 1806 en 1830

Rijksmuseum, (Open Domein, Bron) 

Rijmpje van J. Noman, boekdrukker te Z, Boemel (zie noten)

Nog meer feestvreugde

Net als bij Sint Maarten is er ook op Driekoningen een soort optocht met lichtjes. Kinderen gaan langs de deuren met een ster in hun hand. De kroontjes zijn goudkleurig en de ster staat op een stok. Ze zingen liedjes en halen lekkers op. Oorspronkelijk werd dit gedaan door de koorknapen, om zo geld en voedsel op te halen voor de armen (tekst onder de afbeelding). Maar vanaf de zeventiende eeuw vond er een verandering plaats en ging ook het 'gewone volk' langs de deuren. Op die manier verzamelden de kinderen en de volwassenen een feestmaaltijd bij elkaar. 

Zingen met Driekoningen, Collectie Museum Catharijneconvent

(afbeelding: Wikimedia)

Een rollenspel

Eigenlijk lijkt Driekoningen bedoeld als feest voor volwassenen. Daar ging het wat uitbundiger aan toe 😉. Er werd een soort rollenspel gespeeld waarbij iemand voor die dag de koning mocht zijn. Er waren ook rollen voor andere mensen. Die stonden op een trekbrief of koningsbrief. Zo had je behalve een koning ook een koningin, een raadsman, een hofmeester, een kok en een zot. Ik haal er maar een paar uit. Die hadden allemaal de taak om die rol goed uit te voeren. Dat Zotje kom je ook tegen in het versje onder de houtsnede (zie noten). 

Het Driekoningenspel lijkt veel op het Romeinse feest van de Saturnalia. Daarin werd de God Saturnus vereerd en werden de rollen voor één dag omgedraaid. 😉. Meer weten? (link)

Bron afbeelding: Bert van Zantwijk (website)

Driekoningenfeest van Jan Steen (Open Domein)

Daar ging het wat uitbundiger aan toe

Een kerkelijk feest

Drie koningen is een kerkelijk feest. Een van de kinderen draagt een papieren kroon met vijf medaillons. Daarop stonden Jozef, Maria en de drie koningen Caspar, Melchior en Balthazar. Het waren de drie wijzen uit het oosten die een bijzondere ster volgden en het kindje Jezus kwamen aanbidden. Ze volgden de bijzondere ster, die stilstond boven de stal waar het kindje Jezus geboren was. Ze brachten kostbare geschenken voor hem mee: wierook, mirre en goud. Een van de koningen had een donkerdere huidskleur. Dat zou Balthasar moeten zijn. Hij brengt de mirre als eerbetoon mee. 

Op de twee afbeeldingen hieronder kun je zien hoe verschillend de koningen werden uitgebeeld. 

De Wijzen uit het Oosten (afbeelding Wikimedia)

De geschenken van de Wijzen uit het Oosten  op een tapijt uit de 12e of 13e eeuw

 in de Høylandet kirke, Nord-Trøndelag, Noorwegen (afbeelding Wikipedia)

De link met voorchristelijke feesten

Over vuur springen hoorde bij voorchristelijke feesten. Vuur was reinigend en weerde onheil af was de gedachte. Het ziet ernaar uit dat het kaarsje springen op Driekoningen daar een vervanging voor was.  Driekoningen wordt namelijk gevierd op 6 januari en dat is de dertiende dag na kerstmis. Het is de dag waarop een donkere periode werd afgesloten en het licht weer sterker begon te worden. 

Ik lees in het boek 'Folkore in het dagelijks leven' dat de kerk het feest van Driekoningen op de plaats heeft gezet van de 'heidense dertiendag'. Dat was de laatste dag van het Germaanse joelfeest. Die Dertiendag volgt op de twaalf heilige nachten. 

Je mocht tijdens die twaalf dagen geen bonen eten. Het zaad moest rusten om te kunnen kiemen en bonen waren taboe. Met Driekoningen werd de periode afgesloten. Wie een boon aantrof in de cake of koningstaart mocht voor die dag koning zijn. Die boon werd het heilige boontje genoemd. En de koning moest natuurlijk trakteren. Alle rollen moesten trouwens wel naar behoren uitgevoerd worden. Anders zou je een pand verbeuren. En dat pand kon je na afloop alleen terug krijgen als je daar een opdracht voor uitvoerde. 

Als kind speelden we dat spel ook met het volgende opzegversje: 

Pand, pand van wie is dit pand?

Van mij mijnheer.

Ik ben geen mijnheer.

Wat bent u dan? 

Een edelman, die alles doen en laten kan.

Wat verlangt u van me?

Na het uitvoeren van een opdrachtje kreeg je je pand terug. Ook gespeeld 😉?